Soğuk günlerin sıcak dostu: SALEP

Estetik güzelliği, görkemli çiçekleri, kokusu ve sağlığa faydaları ile en az 3000 yıldır insanların ilgisini çeken çiçeklerdir orkideler. Tarihten mitolojiye, tıptan ticarete kadar birçok alanda insanları etkileyen orkideden salep elde edilmesi biz Türkler’e özgüdür. Yani bu toprakların; Anadolu’nun içeceğidir salep…

Salep efsanesi
Fethiye civarında Anadolu orkidesiyle ilgili bir efsane anlatılır. Bir zamanlar çok yaramaz, büyüklerine karşı ileri geri konuşan bir çocuk varmış. Hiçbir lafın altında kalmaz, herkese cevap yetiştirir, büyüklerin bir konudaki öğütlerine de aldırmazmış. Sonunda Tanrı onu cezalandırmaya karar vermiş ama çocuk olduğu için öldürmeye kıyamamış. Dilini ensesinden çıkarıp, bir çiçeğe dönüştürmüş. İşte o günden bugüne bu çiçeğe ‘Dili Çıkık’ denirmiş. Bu öykü, Anadolu orkidesinin en belirgin özellikleri olan dudakçık ile geriye doğru uzayan mahmuzun oluşumunu anlatıyor aslında…

Salep çok eskiden beri Araplar, Türkler ve Persler tarafından bilinen ve çayı içilen bir bitki iken Avrupa bu bitkiyi 15. yüzyıldan itibaren tanımaya başlamış. Türklerin saleple tanışması çok eski dönemlere rastlamaktadır. İslamiyet’in kabulüyle birlikte, İslam dininin yasakladığı şarap ve kımız gibi alkollü içkilerin yerini boza, şıra ve salep gibi alkolsüz içecekler almıştır. Günümüzde de Türk salebi az da olsa içilmektedir. Vatanı Türkiye olup özellikle Batı Akdeniz, Ege, Marmara ve Batı Karadeniz bölgelerinde yaygın olarak yetişen orkide, günümüzde yok olma tehlikesi ile karşı karşıyadır. Aşırı talep nedeniyle yok olma tehlikesine karşı, 1974 yılından itibaren ihracı yasaklanmıştır. Salep elde edilen türlerin hepsi yumruludur. Salep daha çok kireçli toprakları sever. Ormanlık bölgelerde yetişen saleplerin yumrusu iri olur. Çayırlarda yetişen saleplerin yumrusu ise daha zayıftır. Anadolu’da salep genellikle Orchis ve Ophyrus türlerinden elde edilir. Salep, Anadolu dağlarında çoğunlukla orman altı bölgelerde yetişen orkide yumrularından elde edilir. Çayır ya da meralık alanda yetişen orkidelerden de salep elde ediliyor ancak bu salep ikinci sınıf salep olarak kabul görmektedir. Bu durumda teorik olarak iki tür salep varlığı kabul edilmektedir: Dağ (Orman) Salebi ve Çayır Salebi. Salep orkidelerinin en yaygın bulunduğu şehirlerimiz; Kastamonu, Muğla, Antalya, Silifke, Kahramanmaraş, Adıyaman, Malatya Van, Muş ve Bitlis’tir. Özellikle Maraş Dondurması olarak bilinen dondurmaya tat ve koku kazandıran, dünyada sadece Kahramanmaraş’ın dağlarında yetişen bir orkide türünden elde edilen saleptir. Kahramanmaraş’ın dağlarındaki orkideler, toplanmadan dolayı son derece azalmıştır. Bitki çiçekteyken, toprak altındaki yumruları toplanır. Yalnız yan yumru alınır, gövdeyi taşıyan ana yumru genellikle alınmaz. Fakat her ikisi de kullanılabilir. Yum rular kremsi, yumurta şeklinde veya çatalsıdır. Toplanan yumrular suyla yıkanarak temizlenir, ipe dizilir ve su veya sütle kaynatılır, sonra açık havada kurutulur. Kurutulan yumrular dövülerek toz edilir. Elde edilen bu toz kullanılacak hale gelmiş olan salebi verir.

Salep, şifa kaynağı 

Ülkemizde birçok çeşidi bulunan salep bitkisi, yüzyıllardır toplanıp insanlığa şifa vermektedir. Toplanan salep bitkisi yumruları suda yıkanıp kaynatılıp kurutularak çekirdek salep haline getirilir. Kullanım için öğütülüp toz haline gelmesi gerekir. Salep içecek olarak sütte kaynatılarak yapılır ve dondurmada da kullanılır. Dondurmanın yapımında temel ham madde saleptir. Üretiminin gerçekleştirilememesi veya çok pahalıya mal olması nedeniyle üretimin tamamı doğadan sökülen, salep yumruları ile gerçekleştirilmektedir. Bu amaçla ülkemizde her yıl yaklaşık 50 milyon bitki sökülmektedir. Sökülen bu bitkilerin doğal şartlarda en az 7-8 yılda büyümeleri ve tohumlarının çimlenip gelişerek yeni bitkiler meydana getirmesi için çok özel şartlar istemesi doğal popülasyonlarının giderek azalmasına neden olmaktadır. Salebin bağırsak rahatsızlıklarına, soğuk algınlıklarına ve öksürüğe karşı etkileri halk arasında çok eski dönemlerden beri bilinmekte ve bu içecek yaygın olarak kullanılmaktadır. Ayrıca afrodizyak etki göstermektedir.

Tarifi
Malzemeler:

1 Litre salep için • 1 litre soğuk süt • 1 çay kaşığı saf salep • 1 çay kaşığı nişasta • 1 paket vanilya • Biraz tarçın • Biraz toz şeker

Yapılışı:

 Önce aktardan hakiki salep tozu satın alın. 1 tepeleme tatlı çay kaşığı salep ve 1 tepeleme çay kaşığı nişastayı, biraz şekerle birlikte, kü[1]çük bir kasede karıştırın. Biraz ılık süt ile ezerek, bulamaç haline getirin. Bir yandan ocakta 1 litre süt kaynatın. Kaynayan süte hazırladığınız karışımı, yavaş yavaş ekleyerek, çırpın. Tadına bakarak, dilediğiniz kadar şeker ekleyin, kısık ateşte yarım saat kadar kaynattıktan sonra, ocaktan almaya yakın 1 paket vanilya ekleyin. Su ve sütle birlikte kullanıldığında, şiştiği için yaygın şekilde dondurma hammaddesi olarak kullanılır. Özellikle Maraş Dondurması olarak bilinen dondurmaya, tat ve koku kazandırır. Sevdiğiniz kupanıza doldurup, bol tarçın ilavesiyle yudumlayın. Genellikle fazla yapıp, kalanı soğuyunca buzdolabına kaldırılır. Sonraki birkaç gün boyunca, içeceğiniz kadarını ısıtıp içersiniz